تاریخچه مالیات در ایران

آشنایی با مفهوم مالیات:

شایدبتوان ادعا کرد که همزمان با تشکیل اولین جوامع بشری، مالیات نیز پا به عرصه ظهور گذاشته است.تمایل به رهایی ازخطرات ناشی ازحمله حیوانات درنده وحوادث طبیعی وامکان تأمین معاش بهتر بشررا از زندگی فردی بسوی زندگی اجتماعی کشانید.دراین زندگی جدید برای تأمین وسائل وبرآوردن حوائج افراد اجتماع گریزی نبود جزاینکه   پاره ای ازخدمات بصورت جمعی انجام یابدوبدین منظور همکاری تمام یا لااقل عده ای از افراد جامعه مورد درخواست قرارگیرد همکاری افراد در انجام خدمات همگانی باقرارگرفتن نیروی بدنی آنهابه اختیار اجتماع آغازشد. این نوع همکاری راکه اصطلاحا «بیگار»یابیگاری خوانده می شود می توان نوعی مالیات غیرنقدی دانست.
باتکامل اجتماع وفزونی نیازهای همگانی اخذ مالیات نقدی وجنسی متداول گشت.بهم پیوستن چندجمع کوچک واحدهای بزرگتررابه وجودآوردوغلبه بعضی ازاین جوامع که نیرومندتربود به بعضی دیگر رسم باج ستانی را رایج ساخت. جوامع مستقل ازدادن باج سرباز می زدند وآنرا نوعی تحقیرواهانت می دانستند. اینان بجای باج هرسال یاهرچند سال یکبار برای اجتماع غالب وفاتح هدایائی گسیل می داشتند.

از عمرتاریخ مستندزندگی بشر که ازسرزمین سومر یعنی منطقه جنوبی کشورامروزی عراق آغاز می شود پنج‌هزار سال می گذرد.بطوریکه مدارک موجودنشان می دهد مردم سومر ازدرخشان ترین تمدن شناخته شده آن زمان برخورداربوده اند.قبل ازانکه باستان شناسان درقرن نوزده میلادی درآسیای باختری به کشفیاتی بپردازند قدیمی ترین تمدن بشری منسوب به آشوریها ومظهر آن قوانین حمورابی دانسته می شدکه به سال 1750ق.م بر می‌گردد.حفریات قرن نوزده منجربه کشفیات جدیدی شد وازجمله مجموعه قوانین مربوط به دوره سلطنت«اور-نمو»پادشاه سومر که دراواخرهزاره سوم پیش ازمیلادتدوین شده است درخرابه های نیپوربه دست آمد.
ملتهای سومروآشوروسایرملل قدیم نظیرمصروبابل دارای سیاست اداری وفرهنگ شایان توجهی بوده اندوتمدن آنهادرپیدایش تمدن جهان اثربه سزایی داشته است .تاریخ این ملل که باقبیله آغاز وبه تشکیل امپراطوریها منتهی گردیده است همواره درطول قرون به تحول وتکامل بوده وازماحصل تجربیات ومساعی آنان برای امپراطوریهای بزرگ ادوار بعدمیراث بسیارگرانبهایی برجای مانده است.
اخذ مالیات درسراسر نقاط جهان امری متداول بوده است و منحصر به ایــران وروم نبوده اما هیچگونه تعریفی از آن ارائــه نشده.گویی امــری شناخته شده وبی نیاز از تعریف بود.حتی ارسطو نیز بااینکه چگونگی مالیات ها رادر حکومت آتن موردتوجه قرارداده اما تعریفی از آن بدست نمی دهد.

تعاریفی که درقرن هیجدهم راجع به مالیات ارائه گردیده است مثلا منتسکیو معتقد است که مالیات: عبارت از قسمتی از مال هرفرد است که به دولت می دهد. برای اینکه از قسمتهای دیگر اموال خوداطمینان پیدا کرده باآسودگی خاطرازقسمتهای دیگر متمتع گردد.میرابو مالیات راچنین تعریف می کند: 

«مالیات عبارت است ازپیش پرداختی است که افراد برای استفاده از انتظامات عمومی می دهند.»

امیل دوژیراردن درکتاب خودموسوم به موضوعات مالی می گوید:

«مالیات عبارت ازقسط بیمه است که افراد می‌پردازند تا بتوانند به‌طور اطمینان از حقوقشان بهره‌مند گردند.»

پرودون درکتاب مالیات کلمه مبادله راصریحا"ذکرکرده ومی گوید:

«همانطور که بین اشخاص مبادله خدمات  می شودبین اشخاص ودولت هم باپرداخت مالیات، مبادله خدماتی می گردد.»

چنین به نظر می رسدکه این اصل مورد قبول تمامی جوامع بوده که دولت می تواندجهت رفع نیازهای خودوانجام وظایفش بخشی از درآمدویااموال آنان رامطالبه کند.

 مالیات در ایران بعد از اسلام:

با بعثت حضرت رسول اکرم و انقراض سلسله ساسانی و تدین ایرانیان به دین اسلام در حکومتی اسلامی  که سلاطین ایرانی به نیابت از خلفای اسلامی در ایران حکمرانی می کردند مالیاتهای اسلامی بر مالیاتهای قبلی افزوده گشت و علاوه برمالیاتهای قبلی خمس – زکات وجزیه برحسب مورد ا افرادی که مشمول پرداخت آن بودند وصول می شد. دوره حکومت صفاریان – سامانیان – آل بویه _غزنویان – سلجوقیان و خوارزمشاهیان نیز مالیات  در ایران کم و بیش به روش سابق برقرار بوده و گاه نیز بر حسب احتیاج و منشی وسیاست سلاطین افزایش و یا کاهش داشته است.

در دوران تسلط مغولان و تیموریان بر ایران وصول مالیات از اعتدال خارج و عمال حکومت مردم را از نظر مالیات مورد تعدی بسیار قرار دادند. بطوریکه اکثر کشاورزان مالیات عقب مانده داشتند و بطور جمعی از زادگاه خویش فرار می کردند. لیکن در دوران  غازان خان اصلاحات در نظام مالیاتی انجام شد و میزان خراج و مالیات تثبیت و معافیت از مالیات افزایش یافت.
با تاسیس حکومت صفویه  در ایران در اوضاع اجتماعی و متعاقبا مالیاتی پدیدار شد.در دوره شاه عباس ابتدا دفاتر دخل و خرج مرتب و تمام عواید کشور در خزانه متمرکز شد. توسعه تجارت خارجی – برقراری عواید گمرکی و ضبط املاک خاصه  موجب افزایش موجودی خزانه گردیده وبرای توسعه بازرگانی خارجی در تعرفه گمرک تخفیف موثر داده شد و بار اندازو بندر گاههای مجهز ایجاد و تاسیس گردید. مالیات بیشتر از زارعین – پیشه وران و تجار وصول می شد. و علاوه بر آن حقوق گمرکی و عوارض راهداری نیز اخذ می شد.و مضافا آنکه  از مردم مسلمان و هندیان مقیم اصفهان نیز جزیه گرفته می شد.مالیات دوران افشاریه و زندیه همان مالیاتهای دوره صفوی بود.در آغاز  تاسیس سلسله قاجار و در دوران آقا محمد خان وضع مالیاتی کشور بسیار نامرتب بود و تا زمان فتحعلی شاه قاجار نیز ادامه داشت. عباس میرزا توانست در آذربایجان به اوضاع مالیات سر و سامان دهد و رسم مقاطعه دادن مالیات را بر اندازد . در زمان ناصر الدین شاه نیز میرزا تقی خان امیر کبیر به اصلاح امور مالی و تمرکز در آمدهای دولت و تنظیم بودجه که تا آنوقت سابقه نداشت و ایجاد تعادل بین درآمد بین درآمد و هزینه دولت همت گماشت.

دارایی ایران درعصرقدیم تادوران مشروطیت :

ایرانیان اززمان هخامنشیان برای دریافت مالیات وامورمالی کشور دفترها وسازمانهای مرتبی داشتند. درزمان ساسانیان این سازمان بصورت کاملتری درآمدو درآن هنگام مالیات به سه صورت گرفته می‌شده است .

1.     مالیات ارضی یا«خراج»: که به نسبت کاشت هرده ودهستانی ازیک ششم تایک سوم محصول تعیین میگردید.

2.     مالیات سرانه : اینگونه مالیات از کلیه کسانیکه دارای خانه وساختمان بودند گرفته میشد واندازه آن برحسب دارائی وثرت شخص تعیین میگردید.

3.      مالیات سرشماری : که آنرا بزبان پهلوی «گزیت»یا «ژزیت» می گفتند واز کسانی دریافت میشد که زردشتی نبودند.

پس ازتسلط اعراب به ایران تا مدتی دفترهای دیوانی بفارسی نگاهداری میشد  و درزمان حجاج‌بن‌یوسف‌ثقفی از فارسی به عربی برگردانده شد. واز این زمان است که بجای "خزانه کشور" بنام "بیت المال "برمی خوریم ومالیات بصورت قوانین مقرر اسلام بعنوان زکوه وصدقات وجزیه پرداخت می شده است.

پس از استقرار دولتهای ایرانی باز هم وضع دفترهای مالی کشور دارای نظم وترتیبی دیگر شده وسلسله پادشاهان ایران بعداز اعراب هر یک به روش خاصی به درآمد وهزینه کشور پرداخته‌اند.
در دوره سلجوقیان عبدالملک کندری وزیر طغرل دستور داد دفترهای دیوانی را که به عربی برگردانده بودند دوباره به فارسی بازگردانند.

هنگام سلطنت صفویه به ویژه درزمان شاه عباس   امردارائی مملکت اوضاع دیگری گرفت وی ظاهرا" دراصلاح درآمدها سعی نموده تجارت خارجی را برپاکردوتوسعه داد ودرآمد گمرکی رابه دیگر درآمدهای کشورافزود، درآمد املاک خالصه رابه خزانه کشور ریخت وعلاوه برتوازن درآمد وهزینه، موجودی خزانه رافزونی داد.

نادر بنیانگذار سلسله افشار باکوشش خود وبرقراری اصول جدیدی برای دریافت مالیات مخارج هنگفت لشکرکشیها وجنگهای داخلی وخارجی را تامین نمود وگوهرهای گرانبهای معروفی که ازجنگها بدست آورده بود به  خزانه واریزکرد.

دردوره کریمخان زند نیز وضع خزانه ومالیات کشور مرتب بودو پربودن خزانه مملکت به اوفرصت می داد که برای دریافت مالیات به مردم فشار نیاورد.

دردوران قاجاریه وضع مالیه کشور به واسطه هزینه جنگها ومسافرتها و عملکردهای رژیم مزبور آشفته گشته وامیرکبیر به اصلاح امور همت گماشت وکوشش کرد تاوضع مالیه اسفناک مملکت سرو سامانی بدهد وبرای وصول ونگاهداری پول ومصرف بیت المال مقررات جدیدی وضع وامور مالی کشور رابر اساس نوینی استوار سازد ودراین کار مانند سایر کارهای آبادانی مملکت با تحمل مشقات وزحمات بسیار گامهای سودمندی برداشت.

وظیفه وصول مالیات ونظارت برخرج، پیش ازمشروطیت زیر نظر شاه انجام میگرفت وبرای وصول مالیات هرولایت مستوفیانی درتهران بودند که به موجب فرمان شاه به این سمت منصوب گشته و زیرنظر یکنفر که بنام وزیر دفتر نامیده میشد به تحصیل مالیات ایالات وولایات می پرداختند. کارمالیات کشور را مستوفیان درمنازل خود انجام دادده وهفته ای یک روز نیزدر منزل وزیر دفتر جمع شده به تنظیم وتنسیق امور می پرداختند. هرمستوفی دارای جزءجمع خاصی بودندکه اسامی دهات وقراءحوزه وصول درآن دفتر ثبت وعمل هراستان وشهرستان برطبق کتابچه ودستورالعمل بود که بوسیله مستوفیان مربوط که درتهران می زیستند وبنام مستوفیان ولایت وایالت نامیده می شدندتعیین میگردید،این دستوالعملها شامل طومارهائی ازمالیات نقدی وجنسی ومخارج مستمری بود که پس از صحه شاه ، برای والی وحکام جهت اجراء فرستاده می شدواین طومارها شامل دوقسمت بود:

1.     جمع آوری مالیاتی که به وسیله حکام باید وصول شود.

2.     مخارجی که درمحل باید پرداخت گردد یا از مرکز دستور پرداخت آن صادر شود.

مازاد درآمد نیز نسبت بخرج برای هزینه های مرکز به تهران فرستاده می‌شد و در مرکز نیز مخارجی از قبیل هزینه تشکیلات دولتی، بیوتات سلطنتی،حقوق مستوفیان وسررشته داران وسایر مأموران مشغول خدمت دولت ویا ازقبیل شهریه ومستمری باصدور فرامین وبروات وثبت آنها دردفاتر مربوط بوسیله خزانه پرداخت می گردید واین وضع تاصدرمشروطیت وانتخاب اولین دولت یعتی تاسال 1285 خورشیدی ادامه داشت.

تجارت الکترونیک

تجارت الکترونیک واژه ای است که امروزه در مقالات و متون بازرگانی و تجاری و رسانه های عمومی بسیار به گوش می رسد. این پدیده نوین، به دو علت نوپا بودن و کاربردها و زمینه های بسیار متنوع فعالیت، نزد مراجع گوناگون تعاریف مختلفی دارد. همچنین، تجارت الکترونیک پدیده ای چند رشته ای است که از طرفی با پیشرفته ترین مفاهیم فناوری اطلاعات و از سوی دیگر با مباحثی مثل بازاریابی و فروش، مباحث مالی، و اقتصاد ی و حقوقی، پیوستگی دارد. از این رو، تعابیر متفاوتی از آن بدست می آید.

برخی فکر می کنند، تجارت الکترونیک به معنی انجام امور تجاری بدون استفاده از اسناد و مدارک کاغذی است، برخی دیگر، تبلیغات از طریق اینترنت و حتی خود اینترنت را مترادف با تجارت الکترونیک میدانند،‌برخی تصور می کنند تجارت الکترونیک سفارش دادن کالاها و خدمات و خرید آنها به وسیله رایانه می باشد. همه دیدگاه های مذکور، بخشی از مفهوم تجارت الکترونیک را، پوشش می دهند، اما کامل نیستند.

سازمان ها و موسسات علمی و تحقیقاتی و مراکز تجاری معتبر جهانی و پژوهشگران فعال در زمینه تجارت الکترونیک، چندین تعریف از تجارت الکترونیک را ارائه کرده اند:

·        تعریف لینژولیندکوئیست:

تجارت الکترونیک به معنای مبادله محصولات و خدمات در مقابل پول، با توانایی های اینترنت است.

·  کالاکوتا و وینسون. دو پژوهشگر مشهور تجارت الکترونیک در کتاب خود به نام (مرزهای تجارت الکترونیک)، این تجارت را این چنین تعریف می کنند: (تجارت الکترونیک واژه معادلی برای خرید و فروش محصولات، خدمات و اطلاعات، به وسیله زیرساخت های شبکه ای است).

·  گروه کاری فناوری زیرساخت های اطلاعاتی و کاربرد آن یک تعریف کاربردی از تجارت الکترونیک ارائه می کند: (تجارت الکترونیک، ارتباطات، مدیریت داده ها و خدمات ایمنی را یکپارچه می سازد، تا کاربران تجاری در سازمان های گوناگون، بتوانند به صورت خودکار، اطلاعات را مبادله کنند).

ولادیمیر زواس در مقاله خود به نام: (ساختار و آثار کلان تجارت الکترونیک)، بیان می کند: (تجارت الکترونیک به معنی اطلاع رسانی، تبلیغات و خرید و فروش کالا و خدمات و حفظ و برقراری روابط تجاری از طریق سیستم های مخابراتی وابزارهای پردازش داده ها است).

ویژگی اصلی همه این فعالیت ها، تسهیل فرآیندهای تجاری، حذف فرآیندهای غیر ضروری در انجام امور بازرگانی و کاهش هزینه ها از طریق بهبود و افزایش هماهنگی، کاهش هزینه های اداری، به ویژه هزینه مکاتبات و کاغذبازی و بهبود دسترسی به بازار و افزایش تنوع برای مشتریان به صورت عام است. مهمترین ویژگی تجارت الکترونیک از دیدگاه بازاریابی، برقراری ارتباط سازمان یا فرد با کل مخاطبان و سازگار ساختن محصولات و خدمات با نیازهای فرد – فرد آنها است. نتیجه این عمل، رقابت شدید، تنوع عرضه کنندگان ومحصولات و خدمات آنها و در نتیجه، کاهش هزینه ها و افزایش رضایتمندی مشتریان است. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که درموضوع تجارت الکترونیک، بحث فناوری و دانش فنی مطرح نیست ، هدف این بحث، شناخت الگوهای جدید تجارت و ارتباطات موجود در محیط الکترونیک مجموعه ای از: فناوری های مخابرات، پردازش و ذخیره داده ها در ارتباط با بازارها، سازمان ها، مشتریان، واسطه ها و سیستمهای پرداخت الکترونیک می باشد.

چارچوب تجارت الکترونیک از سه سطح زیرساخت، خدمات و محصولات تشکیل شده است:

زیرساخت سخت افزار، نرم افزار، پایگاه داده ای و ارتباطی را شامل می شود، که برای انجام وظیفه در قالب ارایه خدمات از طریق اینترنت، پشتیبانی EDI و سایر اشکال پیام گذاری و پیام گیری از طریق اینترنت یا سایر شبکه ها به کار می روند.

خدمات شامل پیام گذاری و پیام گیری و و دامنه گسترده ای از توانایی های لازم برای پیدا کردن و ارائه اطلاعات (در صورت نیاز در قالب تجاری آن) و جستجو برای شرکای تجاری بالقوه و همچنین، مذاکره و توافق در مورد مبادلات تجاری می باشد.

محصولات پیش بینی و تدارک مستقیم کالاها و خدمات تجاری وابسته به اطلاعات برای مشتریان و شرکای تجاری، همکاری وسهیم شدن در اطلاعات داخل و خارج سازمان و سازمان دهی محیط بازاری الکترونیک به صورت انجام امور بازرگانی با گرایش به مصرف کننده نهایی (خرید از راه دور، عملیات بانکی، دلالی سهام، تبلیغات)، تجارت میان شرکت ها یا فعالیت های بازرگانی عمده، امور تجاری درون سازمان ها، شکل می گیرد.

بانکداری الکترونیک

همان طوری که گفته شد،‌عملیات بانکی یکی از مهمترین کاربردهای عملی تجارت الکترونیک بوده و مبادله الکترونیک داده های مالی، یکی از فناوری های جدید در صنعت مبادله داده ها – انتقال الکترونیک داده های مالی (FEDI) است. مبادله الکترونیک داده های مالی دربردارنده انتقال رایانه به رایانه دستور پرداخت و جزئیات و جمع اقلام با استفاده از استانداردهای بین المللی پیام است.

در حال حاضر، علاوه بر موارد فوق، ابزارهای مالی و ابزارهای پرداخت الکترونیک، بخش بسیار مهمی از ابزارهای پشتیبانی کننده تجارت الکترونیک به شمار می آیند. به طور کلی، می توان ابزارهای الکترونیک پشتیبان مالی را به دو گروه ابزارهای پرداخت و ابزارهای انتقال تقسیم کرد.

ابزارهای پرداخت: ابزارهایی هستندکه برای برای پرداخت وجوه کالاها و خدمات به وسیله کاربران نهایی و مصرف کنندگان استفاده می شوند. از آن جمله: کارت های اعتباری، کارت های هوشمند، چک الکترونیک، پول الکترونیک و غیره می باشد. در حال حاضر این ابزارها در حال گسترش هستند و در برخی موارد نیز به صورت آزمایشی به کار گرفته شده اند. از نکات مهم این ابزارها،توجه به امنیت انتقال اطلاعات مالی و حفظ اطلاعات خصوصی افراد است.